TƯƠNG TRỢ TƯ PHÁP TRONG LĨNH VỰC DÂN SỰ - THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP

ĐẶNG TRUNG HÀ

Vụ pháp luật quốc tế và hợp tác quốc tế- Bộ Tư pháp

**********************************************************

Trong bối cảnh hiện nay, tranh chấp dân sự có yếu tố nước ngoài ngày càng nhiều hơn. Tương trợ tư pháp (trong đó có tương trợ tư pháp trong lĩnh vực dân sự) là một công cụ trợ giúp hữu hiệu để giải quyết tranh chấp đó. Tuy nhiên, còn khá nhiều việc phải làm trong lĩnh vực này. Bài viết chỉ ra nguyên nhân của những tồn tại trong hoạt động tương trợ tư pháp những năm qua và đề xuất ban hành Pháp lệnh về tương trợ tư pháp, đồng thời tăng cường đàm phán, ký kết, tham gia các điều ước quốc tế.

1. Cơ sở pháp lý bảo đảm thực hiện tương trợ tư pháp quốc tế giữa Việt Nam và các nước

Tương trợ tư pháp quốc tế là việc các quốc gia (chủ yếu thông qua Toà án và các cơ quan tư pháp) giúp đỡ, hỗ trợ nhau về các vấn đề tư pháp (bao gồm cả dân sự và hình sự). Trong lĩnh vực dân sự, chủ yếu là hoạt động uỷ thác tư pháp giữa các cơ quan tư pháp các nước nhằm giúp đỡ nhau thực hiện một số công việc có liên quan đến hoạt động tố tụng như: tống đạt giấy tờ, lấy lời khai, điều tra thu thập chứng cứ.

Việc thực hiện tương trợ tư pháp giữa Việt Nam và các nước

Trước hết dựa trên cơ sở các hiệp định song phơng về tương trợ tư pháp

. . Trước năm 1992, khi còn tồn tại Liên Xô và hệ thống các nước xã hội chủ nghĩa, Việt Nam đã ký kết 06 Hiệp định tương trợ tư pháp với các nước là: CHDC Đức, Liên Xô, Tiệp Khắc, CuBa, Hungary, Bungary. Đến nay, Hiệp định với CHDC Đức đã hết hiệu lực, Hiệp định với Liên Xô được Liên bang Nga kế thừa (mặc dù giữa Việt Nam và Liên bang Nga đã ký Hiệp định mới nhưng Hiệp định mới này hiện cha có hiệu lực), Hiệp định với Tiệp Khắc được cả Séc và Xlôvakia kế thừa. Nội dung của các Hiệp định được ký trong giai đoạn này về cơ bản tương đối giống nhau. Các Hiệp định này đều điều chỉnh một cách tổng thể hai mảng quan hệ, đó là tương trợ tư pháp giữa các cơ quan tư pháp các nước ký kết và phơng pháp thống nhất các quy tắc chọn pháp luật áp dụng để giải quyết xung đột luật và quy tắc xác định thẩm quyền của cơ quan tư pháp trong việc giải quyết các vấn đề dân sự, lao động, hôn nhân gia đình và hình sự. Sau năm 1992, kể từ khi có Hiến pháp mới cho đến nay, Việt Nam đã ký thêm 9 Hiệp định tương trợ tư pháp với các nước là: Ba Lan, Lào, Trung Quốc,

Liên bang Nga, Pháp, Ucraina, Mông Cổ, Belarus, CHDCND Triều Tiên. Các Hiệp định tương trợ tư pháp trong giai đoạn này so với giai đoạn trước được ký với những nước có chế độ chính trị đa dạng hơn, nội dung của các Hiệp định cũng không giống nhau. Trong khi các Hiệp định ký với Ba Lan, Ucraina, Mông Cổ, Belarus, CHDCND Triều Tiên có phạm vi điều chỉnh tổng thể nh các Hiệp định giai đoạn trước năm 1992, thì Hiệp định ký với Pháp và Trung Quốc chỉ điều chỉnh các vấn đề tương trợ tư pháp giữa các cơ quan tư pháp hai nước mà không quy định về vấn đề chọn pháp luật áp dụng giải

quyết xung độtư pháp luật cũng nh dẫn độ tội phạm. Đối với các nước cha ký với Việt Nam Hiệp định tương trợ tư pháp, việc thực hiện các tương trợ tư pháp về dân sự được thực hiện theo nguyên tắc có đi có lại.

Điều 85 Pháp lệnh thủ tục giải quyết các vụ án dân sự năm 1989 quy định Toà án Việt Nam sẽ hợp tác với toà án nước ngoài trong việc thực hiện tương trợ tư pháp trên cơ sở bình đẳng và cùng có lợi. Toà án Việt Nam sẽ chấp nhận thực hiện các yêu cầu tương trợ tư pháp của Toà án nước ngoài nếu yêu cầu tương trợ tư pháp đó không trái với trật tự xã hội và không làm phương hại đến an ninh của nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Thực tế cho thấy, các vụ việc có yếu tố nước ngoài có được giải quyết một cách ổn thoả tại Toà án hoặc cơ quan trọng tài của một nước hay không, còn phụ thuộc vào kết quả thực hiện uỷ thác tư pháp của quốc gia được yêu cầu. Nếu nh quốc gia được yêu cầu từ chối thực hiện uỷ thác tư pháp, thì rõ ràng các vụ việc đó sẽ không được giải quyết phù hợp với pháp luật. Hay nói cách khác, lợi ích chính đáng của các bên trong trờng hợp này sẽ không được bảo vệ một cách khách quan. Do đó, việc Toà án và các cơ quan tư pháp khác của Việt Nam thực hiện uỷ thác tư pháp quốc tế theo yêu cầu của phía nước ngoài, kể cả khi không có điều ước quốc tế nh đã trình bày trên đây là việc làm cần thiết nhằm bảo vệ trước hết là quyền lợi của công dân Việt Nam trong vụ việc do phía nước ngoài yêu cầu.

2. Thực trạng hoạt động tương trợ tư pháp quốc tế trong lĩnh vực dân sự.

1. Tình hình thực hiện

Thực tiễn hoạt động tương trợ tư pháp ở nước ta nhiều năm qua cho thấy, uỷ thác tư pháp về dân sự thường bao gồm:

a) tống đạt cho đơng sự giấy gọi ra Toà, quyết định của Toà án hay các giấy tờ khác;

b) lấy lời khai của các bị đơn và nhân chứng;

c) thu thập chứng cứ;

d) xác minh địa chỉ;

e) trng cầu giám định v.v...

Việc thực hiện uỷ thác tư pháp quốc tế về dân sự ở Việt Nam trong các năm qua cho thấy, mặc dù chúng ta còn thiếu văn bản pháp luật quy định về vấn đề này, song các cơ quan nhà nước đã cố gắng thực hiện một khối lợng lớn công việc uỷ thác tư pháp theo yêu cầu của các nước đã ký kết Hiệp định tương trợ tư pháp, cũng nh các nước cha ký Hiệp định này. Nếu như trong những năm 80, số lượng uỷ thác tư pháp về dân sự của nước ngoài yêu cầu ta thực hiện chỉ chiếm khoảng trên 100 vụ/năm, thì từ năm 1997 đến nay, số lợng uỷ thác loại này tăng lên rất nhiều (trung bình khoảng trên 300 vụ/1 năm).

Riêng năm 2001, số lợng các uỷ thác về dân sự đã là hơn 600 vụ, trong đó chủ yếu là các uỷ thác về tống đạt giấy tờ và lấy lời khai đơng sự là ngời nước ngoài trong vụ kiện ly hôn do Toà án nước ta yêu cầu, đặc biệt là đối với Đài Loan.

Phạm vi uỷ thác tư pháp thờng bao gồm các loại vụ việc chính sau:

Thứ nhất, các uỷ thác tư pháp do Toà án nước ngoài yêu cầu Toà án Việt Nam thực hiện.

Uỷ thác tống đạt giấy tờ và lấy lời khai đơng sự trong vụ kiện truy nhận cha và cấp dỡng nuôi con là loại uỷ thác chiếm đa số trong những năm 80 và nửa đầu 90 (khoảng trên 100 vụ/năm), chủ yếu do các nước Đông Âu và Cộng hoà Liên bang Đức chuyển cho ta. Ngoài ra, trong năm 1999 đã phát sinh loại việc mới là phía Séc yêu cầu Toà án nhân dân thành phố Hà Nội thực hiện giám định nhóm máu để xác định cha cho con. Đây là loại việc đòi hỏi chi phí khá cao. Uỷ thác tống đạt giấy tờ liên quan đến các vụ ly hôn (khoảng trên 50 vụ/năm) là loại việc đang phát sinh ngày một nhiều, chủ yếu do các Toà án của CHLB Đức, Séc, Xlôvakia, Nga yêu cầu. Ngoài ra, uỷ thác tống đạt giấy tờ về vụ kiện thơng mại (hợp đồng mua bán hàng hoá) cũng là loại việc mới phát sinh trong những năm gần đây.

Thứ hai, uỷ thác tư pháp do Toà án Việt Nam yêu cầu Toà án nước ngoài và Đại sứ quán Việt Nam ở nước ngoài thực hiện.

Uỷ thác tống đạt giấy tờ và lấy lời khai của đơng sự là công dân Việt Nam đang c trú ở nước ngoài trong vụ kiện ly hôn là loại việc chiếm số (khoảng 70% vụ việc do Toà án Việt Nam yêu cầu). Trong thời gian gần đây số lợng các uỷ thác tống đạt giấy tờ và lấy lời khai đối với bị đơn là công dân nước ngoài trong các vụ án ly hôn cũng gia tăng rất nhanh. Ngoài ra, các uỷ thác về việc lấy lời khai của đơng sự là công dân Việt Nam đang c trú ở nước ngoài trong các vụ kiện dân sự do Toà án trong nước xét xử (đòi thừa kế, chia tài sản, thay đổi họ tên...) cũng đang có xu hớng tăng lên (khoảng 10 vụ/năm).

Trong các năm qua, Toà án nhân dân thành phố Hà Nội và Toà án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh là hai nơi thực hiện nhiều nhất các uỷ thác tư pháp của nước ngoài, cũng là nơi đã yêu cầu Toà án nước ngoài và Đại sứ quán Việt Nam ở nước ngoài thực hiện uỷ thác nhiều nhất (chiếm 80% vụ việc uỷ thác của Toà án trong nước ra nước ngoài). Riêng trong năm 1999, Toà án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh đã có khoảng 70 vụ việc uỷ thác ra nước ngoài liên quan đến việc đòi ly hôn giữa công dân Việt Nam với ngời Đài Loan, nhng Toà án Đài Loan mới chỉ thực hiện được 30 vụ việc do Toà án TP Hồ

Chí Minh yêu cầu. Điều này gây trở ngại không nhỏ đến thời hạn xét xử của Toà án Việt Nam.

2. Đánh giá về tình hình thực hiện

Nhìn chung, việc thực hiện các uỷ thác tư pháp (với các nước đã ký kết Hiệp định tương trợ tư pháp cũng như với các nước chưa ký kết Hiệp định) trong những năm gần đây đã dần dần đi vào nền nếp, đáp ứng các yêu cầu đặt ra. Tuy nhiên, đánh giá về những tồn tại của công tác này, có thể nêu lên một số nhược điểm và nguyên nhân cơ bản sau:

Một là, tiến độ thực hiện uỷ thác tư pháp, về cơ bản còn chậm so với yêu cầu. Nguyên nhân chủ yếu là do các Toà án địa phơng cha có cán bộ chuyên trách, thiếu phơng tiện đi lại, cha có biện pháp chế tài đối với bị đơn không thi hành giấy gọi đến Toà án, do địa chỉ của đơng sự cần được tống đạt giấy tờ và lấy lời khai không được chính xác. Các Toà án Việt Nam thờng phải mất rất nhiều thời gian cho việc xác minh địa chỉ của đơng sự ghi trong hồ sơ uỷ thác. Có những uỷ thác không thể thực hiện được do không thể tìm được được địa chỉ của đơng sự, hoặc đơng sự đã chuyển nơi ở, thậm chí có nhiều trường hợp đương sự vẫn đang sống bất hợp pháp tại nước có Toà án gửi uỷ thác, hoặc đã trốn sang tỵ nạn tại các nước khác. Thực trạng này xảy ra nhiều đối với các uỷ thác của Cộng hoà Séc trong các vụ kiện truy nhận cha và cấp dưỡng nuôi con.

Hai là, về chất lợng thực hiện uỷ thác, nhiều Toà án địa phơng còn cha thực hiện nghiêm túc theo đúng hớng dẫn của Bộ Tư pháp tại Thông t số 163/HTQT ngày 25/3/1991 về việc thực hiện uỷ thác tư pháp của Toà án nước ngoài. Bên cạnh đó, còn có Toà án (nhất là các Toà án các tỉnh phía Nam) chưa quan tâm đúng mức đến việc thực hiện uỷ thác tư pháp, trong hồ sơ thực hiện uỷ thác còn thiếu giấy tờ theo hớng dẫn, biên bản tống đạt giấy tờ không được lập theo quy định (không đầy đủ các chữ ký của Thẩm phán (chủ toạ), của cán bộ th ký, của ngời nhận tống đạt và nhiều khi còn không có dấu

của Toà án). Đặc biệt, các Toà án còn cha quan tâm thực hiện đúng quy định về thủ tục liên hệ với Toà án nước ngoài và gửi hồ sơ cho Toà án nước ngoài. Mặc dù đã có hớng dẫn của Bộ Tư pháp, nhưng nhiều trờng hợp Toà án không làm đúng theo hớng dẫn, không có Công văn trả lời Toà án nước ngoài về kết quả thực hiện uỷ thác. Trong hớng dẫn của Bộ Tư pháp cũng đã nêu rõ về tính hợp lệ và hợp thức của một hồ sơ uỷ thác, nhng nhiều Toà án của ta cha quan tâm đến vấn đề này.

Ba là, việc thực hiện uỷ thác tư pháp do Toà án trong nước yêu cầu thông qua đại sứ quán Việt Nam ở nước ngoài về việc tống đạt giấy tờ và lấy lời khai của công dân Việt Nam đang tạm trú ở nước ngoài là đương sự trong các vụ kiện về dân sự, lao động và hôn nhân gia đình, đã được Toà án trong nước xem xét và đang thụ lý, nhìn chung giải quyết còn rất chậm. Phải thừa nhận rằng trong những năm qua, đặc biệt là những năm gần đây, Cục Lãnh sự Bộ Ngoại giao cũng nh các Đại sứ quán, Lãnh sự quán Việt Nam ở các nước đã có nhiều cố gắng, nỗ lực thực hiện các yêu cầu này và đã thu được những kết

quả khả quan, nếu so với những năm trước đây. Tuy vậy, loại uỷ thác này ngày một nhiều, do đó việc thực hiện cần phải được quan tâm nhiều hơn nữa mới đáp ứng được yêu cầu của các Toà án trong nước, nhất là về mặt tiến độ thời gian (nhiều uỷ thác có khi phải hơn 1 năm mới thực hiện được, trong khi đó Toà án bị phụ thuộc và khống chế bởi thời hạn thụ lý và phải đa vụ án ra xét xử theo quy định của Pháp lệnh thủ tục giải quyết các vụ án dân sự).

Bốn là, trong 5 năm trở lại đây, các vụ việc uỷ thác do Toà án nước ta đề nghị Toà án nước ngoài hỗ trợ thực hiện các hành vi tư pháp ngày càng nhiều, nhất là đối với các nước cha ký kết Hiệp định tương trợ tư pháp (nh Đài Loan). Trong khi chúng ta cha có văn bản quy phạm pháp luật trong nước quy định về trình tự, thủ tục thực hiện uỷ thác tư pháp với các nước cha ký kết điều ước quốc tế với nước ta, nên lâu nay các cơ quan của Việt Nam chỉ biết nhờ qua đờng ngoại giao. Vì thế, tiến độ cũng như chất lượng thực hiện các uỷ thác này từ phía Toà án nước ngoài (được yêu cầu) rất khác nhau vì pháp luật các nước quy định khác nhau về vấn đề này, nhng thờng là kết quả rất chậm, cha đáp ứng được yêu cầu của

Toà án trong nước.

3. Giải pháp về mặtư pháp lý

Một trong những nguyên nhân cơ bản đối với những tồn tại nêu trên là hiện nay, chúng ta chưa có một văn bản quy phạm pháp luật có giá trị pháp lý cao (ở cấp luật, pháp lệnh) điều chỉnh về hoạt động tương trợ tư pháp trong khi chúng ta ký kết ngày càng nhiều các Hiệp định tương trợ tư pháp với các nước và thực tiễn hoạt động uỷ thác tư pháp ngày càng phát triển. Đối với các nước đã ký Hiệp định, Thông t liên bộ số 139/TT-LB ngày 12/3/1984 của Bộ Tư pháp - Viện Kiểm sát nhân dân tối cao - Toà án nhân dân tối cao- Bộ Nội vụ- Bộ Ngoại giao về việc thi hành Hiệp định tương trợ tư pháp và pháp lý về các vấn đề dân sự, gia đình và hình sự đã ký giữa nước ta với Liên Xô và các nước xã hội chủ nghĩa đã quá lỗi thời và không còn phù hợp với tình hình mới. Đối với các nước cha ký Hiệp định, hoạt động này vẫn thực hiện theo từng vụ việc cụ thể, không có cơ chế nhất quán.

Ban hành Pháp lệnh về tương trợ tư pháp quốc tế

Trong thời gian tới, theo chúng tôi, cần thiết phải xây dựng Pháp lệnh về tương trợ tư pháp quốc tế, bởi vì đây là một vấn đề rất rộng, cha được văn bản luật nào điều chỉnh, liên quan đến chức năng, nhiệm vụ không chỉ của các cơ quan thuộc Chính phủ (Bộ Tư pháp, Bộ Ngoại giao, Bộ Công An...), các cơ quan chính quyền địa phơng mà còn liên quan nhiều đến chức năng của các ngành Toà án, Kiểm sát. Việc ban hành pháp lệnh của Uỷ ban thờng vụ Quốc hội sẽ có giá trị ràng buộc (về nghĩa vụ pháp lý) đối với cả Toà án nhân dân tối cao và Viện kiểm sát nhân dân tối cao trong việc thực hiện, đặc biệt là cơ chế phối hợp giữa các bộ, ngành và sự chỉ đạo, hớng dẫn việc thực hiện các Hiệp định tương trợ tư pháp đã ký kết. Nếu xây dựng một văn bản quy phạm pháp luật thấp hơn mức Pháp lệnh, ví dụ Nghị định của Chính phủ về tương trợ tư pháp thì rõ ràng không đáp ứng được yêu cầu này, nhất là không thể quy định nghĩa vụ thực hiện điều ước quốc tế cho Toà án nhân dân tối cao và Viện kiểm sát nhân dân tối cao được. Ngược lại, nếu trong thời điểm hiện nay, chúng ta xây dựng ngay một đạo luật về tương trợ tư pháp quốc tế thì cũng không hợp lý, vì để xây dựng một đạo luật phức tạp này đòi hỏi rất nhiều thời gian, công sức và cần được tính toán, cân nhắc kỹ càng, thận trọng. Hơn thế nữa, Chương trình xây dựng pháp luật của Quốc hội đã quá tải. Pháp lệnh tương trợ tư pháp cần điều chỉnh các nội dung cơ bản sau đây:

- Nguyên tắc thực hiện tương trợ tư pháp quốc tế: các cơ quan có thẩm quyền thực hiện tương trợ tư pháp quốc tế trên cơ sở điều ước quốc tế được ký kết giữa Việt Nam với các nước; trong trờng hợp không có điều ước quốc tế, thì tương trợ tư pháp được thực hiện theo nguyên tắc có đi có lại, trên cơ sở tôn trọng độc lập, chủ quyền quốc gia và các bên cùng có lợi.

- Điều kiện thực hiện tương trợ tư pháp: quy định những điều kiện cụ thể cho việc thực hiện tương trợ tư pháp (hồ sơ, ngôn ngữ, thời hạn, chi phí...).

- Trình tự, thủ tục thực hiện tương trợ tư pháp: quy định những thủ tục, trình tự thực hiện tương trợ tư pháp theo yêu cầu của Toà án, cơ quan tư pháp nước ngoài tại Việt Nam, cũng nh thủ tục thực hiện tương trợ tư pháp của Toà án, cơ quan tư pháp Việt Nam tại cơ quan đại diện ngoại giao, cơ quan lãnh sự Việt Nam ở nước ngoài.

- Yêu cầu đối với hồ sơ uỷ thác tư pháp quốc tế (giấy tờ, tài liệu, thủ tục về dịch văn bản, công chứng, hợp pháp hoá...).

- Quản lý nhà nước về công tác tương trợ tư pháp quốc tế: nội dung quản lý nhà nước; hệ thống các cơ quan thực hiện chức năng quản lý nhà nước; nhiệm vụ của Chính phủ, Toà án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao; trách nhiệm và cơ chế phối hợp công tác giữa các bộ, cơ quan ngang bộ, các Uỷ ban nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc trung ơng và cơ quan đại diện ngoại giao, lãnh sự Việt Nam ở nước ngoài trong công tác quản lý nhà nước.

Tăng cường đàm phán, ký kết và tham gia các điều ước quốc tế

Việt Nam hiện mới ký kết được 14 Hiệp định tương trợ tư pháp song phơng với các nước, trong khi đó nhiều nước có đông ngời Việt làm ăn sinh sống và có nhu cầu về tương trợ tư pháp cao nh: Hoa Kỳ, úc, Canađa… thì lại cha có Hiệp định. Điều này gây nhiều khó khăn cho việc thực hiện tương trợ tư pháp. Trong thời gian tới, song song với thúc đẩy công tác đàm phán, ký kết Hiệp định song phương, Việt Nam cần tham gia vào một số Công ước đa phơng về vấn đề này. Việc tham gia Công ước đa phương sẽ tạo thuận lợi, để có thể cùng một lúc hợp tác tương trợ tư pháp với nhiều nước là thành viên của Công ước, mở rộng phạm vi hợp tác mà không cần phải trực tiếp đàm phán với từng nước một như điều ước song phương. Đối với hoạt động tương trợ tư pháp ở Việt Nam hiện nay, theo chúng tôi, nước ta nên tham gia một số công ước nh: Công ước LaHay năm 1956 về tống đạt giấy tờ tư pháp và ngoài tư pháp ra nước ngoài; Công ước LaHay năm 1970 về thu thập chứng cứ cho các vụ kiện dân sự và thơng mại... Đây là những công ước hiện có nhiều nước tham gia, có phạm vi điều chỉnh liên quan các vụ việc uỷ thác tư pháp về tống đạt giấy tờ cũng nh lấy lời khai, thu thập chứng cứ trong các vụ án dân sự - một loại uỷ thác hiện đang chiếm đa số trong hoạt động tương trợ tư pháp của các Toà án nước ta. Củng cố các cơ sở pháp lý đóng vai trò quan trọng, tiên quyết đối với hoạt động tương trợ tư pháp quốc tế. Việc hoàn thiện pháp luật nhằm giải quyết các vấn đề đang vớng mắc hiện nay như: tổ chức bộ máy thực hiện tương trợ tư pháp, quy trình uỷ thác tư pháp, cơ chế phối hợp, cơ chế hợp tác giữa Toà án Việt Nam và các nước... Qua đó, góp phần nâng cao chất lượng và hiệu quả của công tác tương trợ tư pháp quốc tế, thúc đẩy quan hệ hợp tác giữa Việt Nam với các nước, cũng như khuyến khích các chủ thể của pháp luật tham gia ngày một nhiều vào các quan hệ dân sự, kinh tế, thơng mại có yếu tố nước ngoài, với sự yên tâm, tin tởng rằng các tranh chấp phát sinh giữa họ (nếu có) sẽ được giải quyết một cách ổn thoả, thông qua sự trợ giúp hữu hiệu của hoạt động tương trợ tư pháp./.

* Khái niệm \"dân sự \" ở đây được hiểu theo nghĩa rộng bao gồm cả thơng mại, hôn nhân gia đình, lao động

TẠP CHÍ NGHIÊN CỨU LẬP PHÁP SỐ 12/2002